Αν για τους περισσότερους από εσάς ο Μαραθώνας είναι γνωστός για την ιστορική μάχη και τη μικρή απόσταση από το κέντρο της πρωτεύουσας, θα πρέπει να αναθεωρήσετε. Η ευρύτερη περιοχή αποτελεί έναν ολοκληρωμένο προορισμό, με αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία, φυσικά μνημεία μοναδικού κάλλους, παραλίες και δυνατότητες για δραστηριότητες. Φέτος υπάρχει ένας επιπλέον λόγος για να επισκεφθείτε την περιοχή, καθώς συμπληρώνονται 2.500 χρόνια από την περίφημη μάχη και ο εορτασμός τους πλαισιώνεται από ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις. Πρέπει να φιλοτεχνήθηκε περίπου 30 χρόνια μετά τη μάχη. Στα όρια
μεταξύ Μαραθώνα και Νέας Μάκρης βρίσκεται το ιερό των Αιγυπτίων θεών,
καθώς και το ρωμαϊκό βαλανείο, του 2ου αι. μ.Χ. Επίσκεψη στα μουσεία της πόλης Τμήματα του Τροπαίου της Μάχης. Σύμφωνα με τον ρυθμό του φτιάχτηκε,
περίπου 30 χρόνια μετά τη μάχη, και στην κορυφή του υπήρχε άγαλμα,
πιθανόν της Νίκης. Το μουσείο είναι χωρισμένο σε ενότητες. Στην πρώτη αίθουσα εκτίθενται σημαντικά κειμήλια Ελλήνων αθλητών, όπως το μετάλλιο και το φέσι του πρώτου νικητή του Ολυμπιακού Μαραθωνίου Σπύρου Λούη, και προσωπικά αντικείμενα του νικητή του Μαραθωνίου της Βοστόνης, το 1946, Στέλιου Κυριακίδη. Ακολουθεί μια αίθουσα όπου εκτίθενται δάδες από διάφορους Ολυμπιακούς Αγώνες (με παλαιότερη αυτή του 1932) και μεγάλα ταμπλό, που αναγράφονται όλοι οι Μαραθώνιοι από το 1896 μέχρι και σήμερα με όλα τα στοιχεία του (νικητές, επιδόσεις, χρόνοι, καιρικές συνθήκες κλπ.). Η κ. Μαρία Πολύζου, διευθύντρια του Μουσείου Μαραθωνίου Δρόμου, μπροστά
στη συλλογή των προσωπικών αντικειμένων του Γρηγορίου Λαμπράκη. Επιπλέον θα δείτε μετάλλια και αναμνηστικά από διάφορους μαραθωνίους που διεξάγονται σε ολόκληρη τη Γη (η Διεθνής Ομοσπονδία Μαραθωνίων Δρόμων έχει καταγεγραμμένους 1.700) και μία μόνιμη έκθεση με φωτογραφίες και κείμενα για την ιστορία των Ολυμπιακών Μαραθωνίων, δωρεά του Ολυμπιακού Μουσείου της Λοζάνης.
Η πρώτη εικόνα που βλέπει κάποιος μπαίνοντας στην κωμόπολη δεν μαρτυρά τη μακρά ιστορία του Μαραθώνα. Τα λιγοστά πέτρινα σπίτια που έχουν απομείνει διηγούνται τη νεότερη ιστορία του, την ανάπτυξη και την ευημερία που γνώρισε ο τόπος. 
O τύμβος και η πεδιάδα του Μαραθώνα, όπου έγινε η ιστορική μάχη το 490 π.Χ.
Ο γόνιμος κάμπος του Μαραθώνα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατοίκηση και ανάπτυξη της περιοχής και ήταν γνωστός από την αρχαιότητα, τότε που η αρχαία πόλη του Μαραθώνα, η Τρικόρυθος, η Οινόη και η Προβάλινθος, αποτελούσαν την Τετράπολη των Αθηνών. Κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο και μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα η περιοχή γνώρισε την εγκατάλειψη και χρησιμοποιήθηκε σαν βοσκοτόπι από νομάδες Αρβανιτών κτηνοτρόφων, οι οποίοι αργότερα εποίκισαν ολόκληρη την Ανατολική Αττική (και τον Μαραθώνα) στα τέλη του 13ου αιώνα.
Σ’ αυτούς προστέθηκαν μέτοικοι που εργάσθηκαν στα μεταλλεία σιδήρου του Γραμματικού, αγρότες από τη Θεσσαλία, πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και Σαρακατσάνοι, δημιουργώντας ένα πολιτιστικό και πολιτισμικό μωσαϊκό.
Εκτός από τον Μαραθώνα δημιουργήθηκαν και αρκετοί άλλοι οικισμοί, οι κάτοικοι των οποίων καλλιεργούσαν στον κάμπο ελιές, αμπέλια, σιτηρά, καθώς και πολλά κηπευτικά, όπως την περίφημη ντομάτα Μαραθώνος, ενώ η έλευση των προσφύγων εμπλούτισε τις καλλιέργειες με ρύζι, καπνό και βαμβάκι. 
Το πρωτοελλαδικό νεκροταφείο στη θέση Τσέπι, χρονολογείται μεταξύ 3200 και 2000 π.X.
Παράλληλα, αναπτύχθηκε σημαντικά και η κτηνοτροφία στις πλαγιές των λόφων γύρω από τον Μαραθώνα -και μάλιστα διατηρήθηκε μέχρι την πρόσφατη ιστορία της περιοχής. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως στα τέλη της δεκαετίας του 1960 υπήρχαν δύο τυροκομεία που διαχειρίζονταν 8 τόνους γάλα καθημερινά.
Ο Μαραθώνας είναι γνωστός στα πέρατα της γης για τη μάχη που έγινε εδώ το 490 π.Χ. μεταξύ Ελλήνων και Περσών, αλλά και για τον μαραθώνιο δρόμο, που έδωσε το όνομα σε χιλιάδες αγώνες αντοχής ανά τον κόσμο. Ιδιαίτερα δημοφιλής είναι και στους κατοίκους της Αθήνας, καθώς είναι ιδανικός προορισμός για εξορμήσεις όλες τις εποχές του χρόνου και συνδυάζει ιδανικά βουνό και θάλασσα. 
Στο εσωτερικό του Τύμβου των Πλαταιέων. Σύμφωνα με τις ενδείξεις, τα οστά που βρέθηκαν στους 11 τάφους ανήκουν σε Πλαταιείς οπλίτες.
Η συμπλήρωση 2.500 χρόνων από τη Μάχη του Μαραθώνα και οι εκδηλώσεις που διοργανώνονται για τον εορτασμό τους αναμένεται να προσελκύσουν χιλιάδες επισκεπτών, οπότε μη χάσετε την ευκαιρία να τις παρακολουθήσετε, συνδυάζοντάς τες με τη γνωριμία ενός από τους πιο ιστορικούς τόπους της Ελλάδας.
Στον τύμβο των Μαραθωνομάχων
Ο πλούτος των αρχαιολογικών ευρημάτων στην περιοχή του Μαραθώνα είναι τεράστιος και τα ευρήματα επιβεβαιώνουν την ένδοξη ιστορία του. Σημαντικότερο μνημείο της περιοχής θεωρείται ο Τύμβος των Μαραθωνομάχων ή Σορός, όπου ενταφιάστηκαν οι 192 ένδοξοι Αθηναίοι πολεμιστές που έπεσαν κατά τη διάρκεια της μάχης με τους Πέρσες. 
Στον χώρο του τύμβου έχει στηθεί αντίγραφο της επιτύμβιας στήλης του Μαραθωνομάχου Αριστίωνος, που ανακαλύφθηκε σε τάφο στη Βελανιδέζα Αττικής.
Στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα ανακαλύφθηκε ένα παχύ στρώμα στάχτης και κάρβουνων, απόδειξη πως οι νεκροί στρατιώτες κάηκαν και ενταφιάστηκαν στο πεδίο της μάχης, κάτι που αποτελούσε ιδιαίτερη τιμή για τους νεκρούς στην αρχαία Αθήνα. Επίσης ανακαλύφθηκαν κομμάτια από αγγεία που ήταν η ύστατη προσφορά των συγγενών προς τους νεκρούς τους.
Εξίσου σημαντικό θεωρείται και το νεκροταφείο πρωτοελλαδικής εποχής (3200 - 2000 π.Χ.) που ανακαλύφθηκε στη θέση Τσέπι. Σε κοντινή απόσταση από το πρωτοελλαδικό νεκροταφείο βρίσκεται το αρχαιολογικό μουσείο στον περιβάλλοντα χώρο του οποίου έχει ανακαλυφθεί ένα ακόμη σημαντικό νεκροταφείο, της μεσοελλαδικής περιόδου (2000 - 1300 π.Χ.). Αποτελείται από κτιστούς ταφικούς τύμβους, που περιέχουν κιβωτιόσχημους και λακκοειδείς τάφους. Οι τρεις ταφικοί τύμβοι βρίσκονται σε στεγασμένο χώρο και οι άλλοι τέσσερις έξω από αυτόν. 
Ο εορτασμός των 2.500 ετών από τη Μάχη του Μαραθώνα πλαισιώνεται από πλούσιες εκδηλώσεις.
Στον περιφραγμένο χώρο του μουσείου υπάρχει ένας ακόμη τύμβος όπου, σύμφωνα με τις ενδείξεις, είναι θαμμένοι οι Πλαταιείς στρατιώτες της μάχης. Στο εσωτερικό του ανακαλύφθηκαν 11 ταφές, δύο εκ των οποίων ήταν καύσεις, καθώς και στήλη με χαραγμένο το όνομα Αρχία ή Αρχίας (για να δείτε το εσωτερικό του ζητήστε από τους υπαλλήλους του μουσείου να τον ανοίξουν).
Νοτιοανατολικά του Μαραθώνα, δίπλα στην παλιά εκκλησία της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας, βρίσκεται το αντίγραφο του τροπαίου της μάχης (τμήμα του αυθεντικού φυλάσσεται στο μουσείο Μαραθώνα). Στήθηκε πιθανόν στο σημείο που τάφηκαν ομαδικά οι νεκροί Πέρσες, αφού βρέθηκαν πολλά οστά τοποθετημένα άτακτα. Το αυθεντικό τρόπαιο ήταν κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο και στην κορυφή του υπήρχε ιωνικό κιονόκρανο, στο οποίο στηριζόταν άγαλμα (μάλλον της Νίκης). 
Στο σημείο που βρίσκεται το αντίγραφο του Τροπαίου της Μάχης εικάζεται πως θάφτηκαν οι Πέρσες στρατιώτες.
Το
«στολίδι» του Μαραθώνα και καλύτερο στο είδος του παγκοσμίως είναι το
Κέντρο Προβολής Μαραθωνίου Δρόμου, ή Μουσείο Μαραθωνίου Δρόμου.
Στεγάζεται στο παλιό δημοτικό σχολείο του Μαραθώνα και δημιουργήθηκε με
πρωτοβουλία του «Αθήνα 2004» και χορηγία της Alpha Bank. Τα επίσημα
εγκαίνια έγιναν τον Νοέμβριο του 2007 από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας
Κάρολο Παπούλια. 
Στη συνέχεια θα δείτε πορτρέτα και μετάλλια μεγάλων Ελλήνων μαραθωνοδρόμων, όπως ο Χρήστος Βαρτζάκης, η Μαρία Πολύζου, ο Τάκης Σκουλής, ο Νίκος Πολιάς, ο Σπύρος Ανδριόπουλος, ο Μιχάλης Κούσης, ο Χρήστος Σωτηρόπουλος, ο Θανάσης Ραγάζος, η Παναγιώτα Νικολακοπούλου- Λουβή, καθώς και αρκετών νικητών Παραολυμπιακών Αθλημάτων. 
Σε ξεχωριστό σημείο του μουσείου βρίσκονται εκτεθειμένα προσωπικά αντικείμενα και αρχειακό υλικό του βαλκανιονίκη - ειρηνιστή Γρηγόρη Λαμπράκη, με σημαντικότερα τα ματωμένα ρούχα που φορούσε την ημέρα που δολοφονήθηκε.
Το μουσείο έχει ανακηρυχτεί από τη Διεθνή Ομοσπονδία Μαραθωνίων Δρόμων το καλύτερο στο είδος και την ξενάγησή σας θα αναλάβει η διευθύντρια και διαμορφώτρια του μουσείου Μαρία Πολύζου, πρώην πρωταθλήτρια μαραθωνοδρόμος. (Ανοικτό καθημερινά. Πρωινά: 10.00 - 12.00, απόγευμα 17.00- 19.30 εκτός Τρίτης και Κυριακής, τηλ. 22940 67617).
Στη θέση Βρανάς βρίσκεται το αρχαιολογικό μουσείο Μαραθώνα με σημαντικά ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή, όπως τμήμα του τροπαίου της μάχης του Μαραθώνα, αγγεία από τον Τύμβο, αγάλματα του ιερού των Αιγυπτίων θεών από την Μπρεξίζα, επιτύμβιες στήλες, ευρήματα από το σπήλαιο του Πανός και ανάγλυφες επιγραφές από το κτήμα του Ηρώδου του Αττικού. Η περιήγησή σας δεν περιορίζεται στον εσωτερικό χώρο, αλλά συνεχίζεται στο μεσοελλαδικό νεκροταφείο και τον τύμβο των Πλαταιέων.
Κοντά στο φράγμα λειτουργεί το μουσείο της ΕΥΔΑΠ, με φωτογραφίες και ντοκουμέντα από την κατασκευή του φράγματος, όμως είναι ανοικτό μόνο για σχολεία (πληροφορίες τηλ. 210 8141355, 8.00 - 14.00).